ADOLF SHAPIRO. Εμβόλιμον. Μέρα Πρώτη. Ο Ντοστογιέφσκι και οι δυσκολίες του.
«Το Εργαστήρι είναι μια ωρολογιακή βόμβα που μπορεί να εκραγεί αμέσως, ένα χρόνο αργότερα, είναι οι σπόροι που θα φυτρώσουν στις κατάλληλες συνθήκες… »
… «Ο Ντοστογιέφσκι είναι το υλικό, εγώ θα ήθελα πρώτα να σας μεταφέρω τις κατευθύνσεις της σκέψης… Τα κείμενα του Ντοστογιέφσκι είναι τεράστια, είναι η μέθοδός του, αν τα περικόψουμε, δε θα μείνει ουσιαστικά τίποτα…
…Για τους μεν τα έργα του είναι σπάνια φιλοσοφικά κείμενα, όπως για τους Ντίτσε, Κάφκα και Αϊνστάιν, για τους δε, ο Ντοστογιέφσκι είναι μαιτρ των αστυνομικών μυθιστορημάτων… Έτσι και το «Όνειρο του θείου» μπορεί να παιχτεί ως τραγικωμωδία ή ως κίτρινο μυθιστόρημα, μπορούμε σε τρεις λέξεις να αφηγηθούμε όλη την ιστορία. Αλλά μπορεί να γίνει μια φαντασταστική παρασταση. Είναι σχεδόν καφκική φαντασμαγορία…
…Όλα τα μεγάλα έργα γράφονται για τον εαυτό μας, τα κακά – για τους άλλους. Υπάρχει ένα γράμμα του Ντοστογιέφσκι, όπου λέει, ότι «κι εγώ ένας τέτοιος θείος είμαι…»
… Ο ρόλος του θείου είναι εξαιρετικά δύσκολος. Είναι εύκολο να τον παρουσιάσουμε ως φιλήδονο τρελόγερο. Αλλά πώς παίζεις έναν άνθρωπο που δεν καταλαβαίνει τίποτα;..
… Ο Ντοστογιέφσκι μιλάει πάρα πολύ και οι ήρωές του επίσης. Αλλά είναι η μέθοδός του: η ατέλειωτη ομιλία ασκεί τρομερή πίεση στην ψυχολογία. Οι ήρωες ψάχνουν το ευαίσθητο σημείο άλλων ηρώων. Είναι εξαιρετκά δύσκολο για έναν ηθοποιό να μάθει τα κείμενα απέξω. Όλοι οι ήρωές του βρίσκονται στο όριο: στο όριο της αγάπης, στο όριο του μίσους, στο όριο του πλούτου, στο όριο της υστερίας. Είναι πολύ δύσκολο για έναν ηθοποιό να μπει αμέσως στο ρόλο, απαίτειται πάρα πολύ δουλειά.
… Αλλά ευτυχώς, τώρα δεν κάνουμε παράσταση, έχουμε Εργαστήρι και είναι πολύ καλύτερο, γιατί το θέατρο απαιτεί απτό αποτέλεσμα, απαιτεί μια έκρηξη στο φινάλε. Το Εργαστήρι είναι μια ωρολογιακή βόμβα που μπορεί να εκραγεί αμέσως ή ένα χρόνο αργότερα, είναι οι σπόροι, που θα φυτρώσουν στις κατάλληλες συνθήκες… Αναλύοντας το έργο του Ντοστογιέφσκι δεν μπορούμε να μιλάμε μόνο για τον Ντοστογιέφσκι. Η παράσταση πρέπει να είναι όπως και η ζωή, όπως το ζωντανό κύτταρο, που αποτελείται από τον πυρήνα και το κυτταρόπλασμα, γι΄αυτό αν η παράσταση αποτελείται μόνο από τον πυρήνα, γίνεται αμέσως βαρετή, αμά αποτελείται μόνο από κυτταρόπλασμα – είναι κενή και κουραστική επίσης, γιατί δε διαθέτει πυρήνα. Μια ζωντανή παράσταση πρέπει να αποτελείται και από τον πυρήνα, και από το κυτταρόπλασμα. Στον Ντοστογιέφσκι όλοι λειτουργούν στο όριο των δυνατοτήτων τους. Δεν μπορούμε όμως να παίζουμε την παθολογία. Έτσι, στην πρώτη σκηνή βλέπουμε ότι η μητέρα θέλει να παντρέψει την κόρη της. Γιατί όμως; Ενδιαφέρον προκαλεί το αίνιγμα. Το αίνιγμα είναι η βάση της προσοχής, από αυτό αρχίζει ο αισθησιασμός στα παιδιά: γιατί το άλλο παιδάκι έχει κάτι που δεν έχω εγώ, ή, το αντίθετο, δεν έχει ό, τι έχω; Μετά αυτό μεταφέρεται στη σφαίρα της φιλοσοφίας. Το να γίνεται κάτι κανανοητό σε όλους είναι αποτέλεσμα, γι’ αυτό οι παλαιοι δραματουργοί στο τέλος του έργου έκαναν τα πάντα κατανοητά: όλοι παντρεύονται μεταξύ τους, όλα τα μυστικά αποκαλύπτονται. Στον Ντοστογιέφσκι, όταν τον διαβάζεις, τίποτα δεν είναι κατανοητό. Αλλά αν απαρχής κάνεις τα πάντα κατανοητά, μένει μόνο η γυμνή ιστορία. Γι’ αυτό το λόγο τον Ντοστογιεφσκι σε όλο τον κόσμο θα προτιμούν περισσότερο από τον Τσέχωφ και τον Τολστόι. Γιατί ο θεατής περιμένει: τι θα γίνει; Στον «Ηλίθιο» η Ναστάσια Φιλίπποβνα ρίχνει στη φωτιά τα χαρτονομίσματα και ο θεατής αγωνιά: θα καούν; δε θα καούν;
Ο Ντοστογιέφσκι κρατά την προσοχή του κάθε θεατή, όχι επειδή είναι καλύτερος από τον Τσέχωφ ή από τον Τολστόι, είναι θέμα γούστου, ο ένας αγαπά το χοιρινό κρέας, ο άλλος το μοσχαρίσιο, δεν είναι αντικειμενική εκτίμηση που δίνουμε στο κρέας…
… Ο Τσέχωφ έχει μια ιδιαιτερότητα: είναι αοιδός της ειρηνικής εποχής, όταν όλα βαίνουν καλώς, δεν πεινάει κανείς, η ζωή κυλάει ομαλά, αλλά δεν υπάρχει ευτυχία. Είναι το πρόβλημα των αθρώπων στον καιρό της ειρήνης. Στις «Τρεις αδερφές» όλα είναι καλά, αλλά όλοι είναι δυστυχισμένοι, όπως και στη ζωή. Αλλά μόλις στην κοινωνία εμφανίζεται ένταση, αναβρασμός, πόλεμος, από τα ρεπερτόρια των θεάτρων εξαφανίζεται ο Τσέχωφ. Χρειάζονται πλέον ο Σαίξπηρ, ο Σίλερ, χρειάζονται ήρωες. Όταν οι άνθρωποι πεθανίνουν, σκοτώνονται, τι τους νοιάζουν τα πάθη ενός ερωτευμένου αξιωματικού; Ο Τσέχωφ δεν χρειάζεται. Αλλά στην ομαλή ζωή δεν χρειάζονται ήρωες. Κι εδώ πρέπει να καταλάβουμε, γιατί, ενώ όλα είναι καλά, λείπει η ευτυχία;
Είναι διαφορετικές καταστάσεις…
… Στο ‘Όνειρο του θείου» υπάρχουν πολλά συναισθήματα και η σκέψη είναι πολύ παθιασμένη, όπως παθιασμένα είναι και τα συναισθήματα. Οι ήρωές του γι’ αυτό ποτέ δεν υπάρχουν σε στάσιμη κατάσταση – είτε σιγοβράζουν, είτε ξαναφουντώνουν. Σταθερή φωτιά υπάρχει μόνο στη γκαζιέρα. Η αληθινή φωτιά είναι στο τζάκι, πάντα τρέμει, και πάντα πρέπει ή να ανακατέψεις τα κάρβουνα ή να ρίξεις και άλλα ξύλα.
Στις σκηνές του Ντοστογιέφσκι ο ηθοποιός πρέπει συνεχώς να αλλάζει…
… Όταν δουλεύετε πάνω σε ένα ρόλο, να σκέφτεστε τι κινδύνους κρύβει, τι κίνδυνοι παραμονεύουν. Όπως στην «Οδύσσεια». Τα καλά θα έρθουν όταν θα ξεπεράσετε όλες τις δυσκολίες.
…Ποιες είναι οι δυσκολίες στον Ντοστογιέφσκι; Το πιο επικίνδυνο να μετατρέψεις αυτό το έργο ‘ «Το όνειρο του θείου» σε ηλίθιο βωντεβίλ … Δεν πρέπει να μιμείστε το πάθος. Αλλά πώς να το αποφύγετε;
Όταν αναλύουμε τους ήρωες, δεν πρέπει να λέμε, ότι είναι θαραλλέος ή δειλός, αγαπάει – δεν αγαπάει…. Πολύ πιο ενδιαφέρον είναι να αναλύσουμε τι σοι αγάπη είναι αυτή; Αν πούμε ότι η Μήδεια είναι κακή μάνα – είναι πολύ μπανάλ και απλό. Όχι, αγαπά τα παιδιά της, και όμως τα δολοφονεί..
Να θυμάστε: όσο περισσότερο δυσκολεύετε τη δουλειά σας, τόσο πιο ενδιαφέρουσα γίνεται. Τότε μόνο αποκτά περιεχόμενο…»
