Στις 20 Απριλίου στη Μόσχα, στο παράρτημα της Πινακοθήκης Τρετιακόφ στην οδό Κρίμσκι Βαλ άνοιξε η πολυαναμενόμενη έκθεση «Τζόρτζιο ντε Κίρικο. Οι Μεταφυσικές αποκαλύψεις», που θα κρατήσει μέχρι και τις 20 Ιουλίου. Η μοναδική ατομική, πλήρης έκθεση του ντε Κίρικο διοργανώθηκε στη Μόσχα (και στη Ρωσία γενικώς) σχεδόν 90 χρόνια πριν, το 1929, γι΄αυτό σήμερα τα 100 πίνακες από όλες τις καλλιτεχνικές περιόδους του ζωγράφου παρουσιάζουν τρομερό ενδιαφέρον. Ιδιαίτερα – τα σκίτσα των θεατρικών κοστουμιών, που ο ντε Κίρικο έφτιαξε για το μπαλέτο του Ντιαγκίλεφ.
Ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο γεννήθηκε στις 10 Ιουλίου του 1888 στο Βόλο, στην οικογένεια του Εβαρίστο ντε Κίρικο, Σικελού αριστοκράτη, μηχανικού σιδηροδρόμων, που μετακόμισε στην Ελλάδα, όταν του ανατέθηκε η κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου στη Θεσσαλία.
Ο Εβαρίστο ντε Κίρικο κατασκεύασε τη γραμμή του Πηλίου – μέσα από τα θεόπυκνα δάση με πεύκα, έλατα, κέδρους, όπου τα ευαίσθητα αφτιά ακόμα αφουγκράζονται το ποδοβολητό των Κενταύρων. Χάρη στον Εβαρίστο ντε Κίρικο, από χωριουδάκι σε χωριουδάκι του Πηλίου έτρεχε ο θρυλικός Μουτζούρης, διευκολύνοντας τις μετακινήσεις των κατοίκων τους.
Από τους δυο γιους της οικογένειας ντε Κίρικο κανείς δεν ακολούθησε τα χνάρια του μπαμπά και δεν έγινε μηχανικός, όπως το επιθυμούσε ο αυστηρός γονιός. Ούτε ο μεγαλύτερος, Τόρτζιο, ούτε ο μικρότερος, Ανδρέα. Ο Εβαρίστο ήταν αυστηρός, αλλά όχι παράλογος: δεν εμπόδισε την αγάπη των παιδιών για την Τέχνη, αλλά την καλλιεργούσε και ενθάρρυνε τις ενασχολήσεις τους με τη ζωγραφική, τη μουσική, τη λογοτεχνία. Κι αν ζούσε περισσότερο – ο Εβαρίστο πέθανε το 1905, σε ηλικία 64 ετών – θα ήταν υπερήφανος για την παιδαγωγική και γονική του διαίσθηση και υπομονή. Ο Τζόρτζιο εξελίχθηκε σε μεγάλο ζωγράφο, και ο Ανδρέα, που υπέγραφε με το ψευδώνυμο Αλμπέρτο Σαβίνιο, έγινε σπουδαίος συγγραφέας, θεωρητικός της μεταφυσικής τέχνης, μουσικός και ζωγράφος.
Ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο – δημιουργός της μεταφυσικής ζωγραφικής, και το γεγονός, ότι γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Ελλάδα τον έκανε να διαφέρει τόσο από τους συναδέλφους του. Η πραγματικότητά του δεν είναι ακριβώς υπερρεαλιστική, είναι η πραγματικότητα των ονείρων, και ο ίδιος ντε Κίρικο είναι ο άρχοντάς τους. Δεν δημιουργεί μιαν άλλην πραγματικότητα, απλά η ζωή στους μουσαμάδες του ξετυλίγεται σε μιαν άλλη διάσταση.
Το πρώτο που παρατηρείς – είναι η ομοιότητα των πινάκων του με τα μυθιστορήματα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ. Ίδιος ατέλειωτος, απλωμένος χώρος, ίδια απουσία των ήχων: η εικόνα υπάρχει, αλλά λείπει ο ήχος. Πόσες φορές έχετε φωνάξει «βουβά» στον ύπνο; Ή βρεθήκατε σε έναν χώρο χωρίς τοίχους, ταβάνι, δάπεδο;
Όταν κοιτάς τους πίνακες του ντε Κίρικο, τίποτα δε σε βαραίνει: είναι φωτεινές, όπως φωτεινή είναι η ελληνική Αρχαιότητα, με τη αισθητική της οποίας μεγάλωσε ο ντε Κίρικο, γεννημένος στις όχθες του Παγασητικού κόλπου: ο ζωγράφος δεν θα κόψει ποτέ τον ομφάλιο λώρο, που τον συνέδεε με την Ελλάδα.
«Τα πρώτα χρόνια της ζωής μου τα πέρασα στη γη του κλασικισμού, παίζοντας στις όχθες, που ακόμα θυμούνταν την ΑΡΓΩ, έτοιμη να σαλπάρει, και στους πρόποδες του βουνού, μάρτυρα της γέννησης του γοργοπόδαρου Αχιλλέα και των σοφών στοχασμών του δασκάλου του, Κενταύρου», έγραφε στην Αυτοβιογραφία του ο ντε Κίρικο, αναθρεμμένος, όπως και ο Αχιλλέας, με την αρχαιοελληνική σοφία. Η Ελλάδα θα παραμείνει γι’ αυτόν σύμβολο αγνότητας, και την περίοδο, που έζησε εκεί, θα την θυμάται ως ανέφελα, ευτυχισμένα χρόνια: στην παιδική ηλικία όπως και στην Τέχνη,«δεν πρέπει να υπάρχει λογική».
Δεν γνωρίζουμε, πού θα οδηγούσε τον Τζόρτζιο ντε Κίρικο η Τύχη, αν έμενε στην Ελλάδα και ολοκλήρωνε τις σπουδές του στο Πολυτεχνείο των Αθηνών, στα εργαστήρια των σπουδαίων Ελλήνων ζωγράφων, Γιώργου Ιακωβίδη και Κωνσταντίνου Βολανάκη, όπου πέρασε δυο ολόκληρα χρόνια, από το 1903 έως το 1905. Πάντως, η μετακόμιση στο Μόναχο και οι σπουδές στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου δεν τον έκαναν οπαδό της ρεαλιστικής Τέχνης. Τον κέρδισε το Παρίσι, όπου μετακόμισε στον αδερφό του και όπου γνώρισε τους Αντρέ Μπρετόν, Γκιγόμ Απολιναίρ, Πάμπλο Πικάσο.
Η Αρχαία τέχνη, το όνειρο της Ελλάδας, οι αναμνήσεις και η οξυμένη αίσθηση της μοναξιάς, τα αβέβαια σύνορα ανάμεσα στην πραγματικότητα και τα όνειρα, αποτέλεσαν εκείνο το υλικό, από το οποίο ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο έφτιαχνε τους πίνακές του.
Οι Ρωσίδες γυναίκες του Τζόρτζιο ντε Κίρικο
Με την πρώτη γυναίκα του, μπαλαρίνα Ραϊσα Γκουρέβιτς, ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο γνωρίστηκε το 1923 στην Ιταλία, στο θέατρο Πιραντέλο, που ανέβασε το έργο του Ίγκορ Στραβίνσκι Ιστορία ενός στρατιώτη. Ο ζωγράφος ντε Κίρικο έκανε τα σκηνικά, η μπαλαρίνα πρωταγωνιστούσε. Τον επόμενο χρόνο παντρεύτηκαν, μετακόμισαν στο Παρίσι, και η Ραϊσα παράτησε τη σκηνή για να αφιερωθεί στον πιο ταλαντούχο σύζυγο. Όμως ο ρόλος της νοικοκυράς και αφοσιωμένης συζύγου δεν της ταίριαζε τελικά: η Ραϊσα ασχολήθηκε με την αρχαιολογία και σπούδασε στο Τμήμα Κλασικής Αρχαιολογίας της Σορβόνης. Το πραγματικό της ταλέντο βρισκόταν αλλού: όχι στην Τέχνη, αλλά στην Επιστήμη.
Αφού χώρισε από τον ντε Κίρικο στις αρχές της δεκαετίας του ΄30, η καταξιωμένη πλέον αρχαιολόγος Ραϊσα Γκουρέβιτς επέστρεψε στην Ιταλία. Ο τελευταίος γάμος της με τον σπουδαίο Ιταλό αρχαιολόγο, Γουϊδο Κάλτσα, ήταν πολύ πιο καρποφόρος: η συνεισφορά της στην επιστήμη εκτιμήθηκε δεόντως από την ιταλική κυβέρνηση, με την απονομή του Χρυσού Μεταλλίου για την προσφορά της στον ιταλικό πολιτισμό.
Τον νέο έρωτα βρήκε και ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο, αφού χώρισε με την Ραϊσα Γκουρέβιτς. Παντρεύτηκε το 1933 την επίσης Ρωσίδα Isabella Pakszwer, με την οποία έζησε όλη την υπόλοιπη ζωή.
Για την Isabella Pakszwer βρήκαμε λίγες πληροφορίες, σχεδόν όλες – εικαστικές, μέσα από τα μάτια του ερωτευμένου ντε Κίρικο.
Μόνο μια μικρή αναφορά στο άρθρο Τα παράδοξα της ζωγραφικής Ρώσου ιστορικού Τέχνης Μπορίς Μεσσερέρ, νυν διακεκριμένου ζωγράφου της Ρωσίας, ο οποίος τη δεκαετία του ΄60 – ως νεαρός σκηνογράφος επισκέφτηκε τον Τζόρτζιο ντε Κίρικο στη Ρώμη.
«Όταν μπήκαμε στο διαμέρισμά του, αφηγείται ο Μεσσερέρ , μας έκανε εντύπωση η πολυτέλεια της επίπλωσης. Στους τοίχους ήταν κρεμασμένοι τεράστιοι πίνακες με επιχρυσωμένα πλαίσια, όπου απεικονίζονταν κάτι άλογα και γυμνές γυναίκες. Πίνακες μπαρόκ, που δεν είχαν καμιά σχέση με τη μεταφυσική ζωγραφική. Βρήκαμε έναν διαφορετικό ντε Κίρικο, «του σαλονιού», πολυτελέστατο, αλλά άσχετο από πρωτοποριακή τέχνη».
Η μεταφράστρια ήταν η σύζυγος του ντε Κίρικο, Isabella Pakszwer, αλλά η κουβέντα μαζί του δεν πέτυχε. Οι προσκεκλημένοι ζητούσαν από τον ζωγράφο να τους δείξει «εκείνους τους πίνακες, που του χάρισαν ήδη την αθανασία», αλλά η γυναίκα του επέμενε στα ακαδημαϊκά «μπογιαντίσματα» που κρέμονταν στους τοίχους, ισχυριζόμενη, ότι αυτός είναι ο αληθινός ντε Κίρικο.
«Ξαφνικά ο ντε Κίρικο πήγε μέσα και στην αρχή μας έφερε έναν πίνακα – ένα μικρό μουσαμά με μεταφυσική σύνθεση, μετά έναν δεύτερο, τρίτο, τέταρτο, και τους έβαλε στη σειρά στο δάπεδο του χολ. Κατάλαβε τελικά, τι ζητούσαμε! Μείναμε κατάπληκτοι: ήταν οι πίνακες, που λαχταρούσαμε να δούμε! Η γυναίκα του έδειχνε πολύ δυσαρεστημένη. Αργότερα μάθαμε, ότι ήταν φίλη με την Υπουργό Πολιτισμού της ΕΣΣΔ, Αικατερίνα Φούρτσεβα, μιλούσαν την ίδια γλώσσα και οι δυο ήταν οπαδοί του σοσιαλιστικού ρεαλισμού!Η φιλία τους ήταν ιδεολογική, και η κυρία δεν ήθελε ούτε ν’ ακοσύει για την πρωτοπορία…»
Ωραία είδηση! Η Isabella Pakszwer ήταν φίλη της Αικατερίνα Φούρτσεβα!
Άγνωσται αι βουλαί του Κυρίου!
Ώπως και της Τέχνης!